HERKULES NA ROZSTAJNYCH DROGACH (WYBÓR POMIĘDZY CNOTĄ A ROZPUSTĄ)

Pochodzący z północnych Niemiec Johann Liss był jednym z czołowych - na skalę międzynarodową - twórców swojej epoki. Po studiach w Niderlandach (ok. 1615-19) udał się przez Paryż do Wenecji. Prawdopodobnie ok. 1622r. przeniósł się do Rzymu, gdzie został członkiem stowarzyszenia malarzy niderlandzkich, by powrócić do Wenecji po 1625. Tam też zapewne padł ofiarą zarazy, choć zmarł w szpitalu wojskowym pod Weroną. Jego malarstwo, początkowo naznaczone silnym niderlandzkim piętnem, później zaś -włoskim, było bodaj najciekawszym zjawiskiem 1 poł. XVII w. w Wenecji, prekursorskim wobec wielkich tamtejszych mistrzów XVIII w.: Sebastiana Ricciego, Giambattisty Piazzetty, Giambattisty Tiepola i in. Twórczość Lissa wywarła także wpływ m.in. na artystów południowoniemieckiego, austriackiego i francuskiego rokoka. Przechowywany w Galerii Drezdeńskiej Herkules na rozstaju dróg (olej/ płótno, 61 x 75 cm), namalowany pod koniec pobytu w Rzymie, ok. 1625, jest powszechnie uznawany za jedno z klasycznych, wybitnych dzieł Lissa. Pojawienie się na rynku antykwarycznym prezentowanej tu pary obrazów stanowi przełom w stanie wiedzy na temat tego obrazu, dowodzi bowiem, że Herkulesowi towarzyszyło pierwotnie - jako pendant - przedstawienie Lota z córkami. Oba malowidła tworzą bowiem spójną całość, dopełniając się w sposób całkowicie satysfakcjonujący, godny zamysłu wielkiego mistrza, zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym. Lot z córkami jest przy tym dziełem unikalnym, jedynym świadectwem istnienia zaginionego obrazu Lissa, prawdopodobnie identycznego ze wspomnianym w 1648 przez Ridolfiego i będącym ówcześnie w posiadaniu Francesco Bergonico w Wenecji(por. K. Steinbart, Johann Liss der Maler aus Holstein, Berlin 1940, s. 14, 171). Najnowsza monografia Lissa (R. Klessmann, Johann Liss. Eine Monographie mit kritischem Oeuvrekatalog, Doornspijk 1999) nie wymienia żadnej wersji tego przedstawienia, nawet w formie kopii. Postać jednej z córek Lota na naszym obrazie (po prawej) jest przy tym wariantem - z bardzo niewielkimi zmianami - personifikacji Przemijania ukazanej w rysunku Lissa w Cleveland Museum of Art. Natomiast nasz Herkules na rozstaju dróg jest prawdopodobnie jedyną tak dobrej jakości, historyczną kopią dzieła drezdeńskiego (Klessmann nie wspomina żadnej, choć cały rozdział swej książki poświęca problemowi kopii wg Lissa, por. też niżej). Własnoręczne dzieła Lissa są bardzo rzadkie, prawie nie pojawiają się na międzynarodowym rynku antykwarycznym. Wiodący hulaszcze życie i nie znajdujący wiele czasu na pracę, artysta najprawdopodobniej nie prowadził regularnego warsztatu i nie miał żadnych uczniów, nie kłopotał się też powtarzaniem własnych obrazów. W dodatku żył krótko. Dawniej uważano, że duża część licznych wersji jego kompozycji, często dobrej jakości artystycznej, stanowi autorskie lub przynajmniej warsztatowe repliki. Klessmann, autor wspomnianej wyżej nowej monografii Lissa, na podstawie bardzo wnikliwych badań stylistycznych (podjętych równolegle także przez innych badaczy), ustalił, że każda z tych kompozycji, poza jednym wyjątkiem, istniała tylko w jednym egzemplarzu. Wszystkie natomiast ich warianty zostały uznane za kopie – wiele z nich jest współczesnych artyście, którego sztuka już wtedy cieszyła się ogromnym powodzeniem, niektóre powstały w XVIII w., w okresie renesansu jego popularności. Wiele z nich, wykonywanych przez dobrych malarzy i przez lata uważanych za autentyczne dzieła Lissa, do dziś przechowywanych jest w najlepszych muzeach świata (jak Kunsthistorisches Museum w Wiedniu, Uffizi we Florencji, czy Staatliche Kunstsammlungen w Kassel). Ślady dawnych konserwacji. Ekspertyza Macieja Monkiewicza